همچون دیگر طیور تنها تخمدان چپ در شتر مرغ سانان فعال است.

در شتر مرغ های ماده بالغ که از نظر تولید مثلی فعال هستند یک تخمدان پهن به شکل خوشه ای ( قطر 8-1 cm ) دیده می شود شیپور فالوپ  به لوله رحمی که دیواره نازکی داشته و در شتر مرغ 118 سانتی متر طول و 3سانتی متر قطر دارد امتداد می یابد. رحم دیواره ای ضخیم داشته و بخش اتساع یافته دستگاه تولید مثل می باشد. دستگاه تناسلی به قسمت یورودیوم درکلوآک منتهی می شود.

بیضه ها به صورت جفت بوده و در شتر مرغ به رنگ قهوه ای روشن می باشد بیضه ها در طول فصل تولید مثلی بزرگتر می شود.

شتر مرغ سانان یک اندام تناسلی دارند که عموماً فالوس نامیده می شود. اگرچه این اندام شباهت هایی با آلت تناسلی پستانداران دارد ولی کاملا شبیه آن نیست. به عنوان مثال فالوس طیور فاقد میزراه بوده و نقشی در عمل ادرار ندارد درصورتی که آلت تناسلی پستانداران در دفع ادرار نقش دارد. فالوس در شتر مرغ فاقد حفره داخلی است. این عضو در حالت استراحت به صورت تاخورده درکف پروکتودیوم درکلوآک قرار می گیرد. و یک شیار درسطح پشتی( بالایی ) فالوس دیده می شود.

شیار فالوس وظیفه هدایت منی به دستگاه تناسلی ماده را به عهده دارد.

اندام تولید مثلی شتر مرغ بالغ:

فالوس شتر مرغ نر بالغ در مقطع عرضی به صورت گرد نامنظم بوده و در حالت استراحت ( به طول 20 سانتی متر ) به صورت تاخورده در داخل یک حفره بزرگ درکف پروکتودیوم قرار دارد.

فالوس بسیار حجیم بوده و قسمت اعظم پروکتودیوم را اشغال می نماید از این رو هنگام دفع مدفوع به بیرون از مقعد رانده می شود. در هنگام نعوظ، فالوس که به رنگ قرمز روشن می باشد ( به طول 40 سانتی متر ) درجهت پایین قدامی از مقعد خارج می شود. شیار فالوس نیز در سطح پشتی ( بالایی ) قاعده فالوس قرار دارد. به دلیل عدم تقارن اجسام فیبر و لنفاتیک ( اجسام نعوظی ) فالوس در وضعیت نعوظ به سمت چپ متمایل می شود. مکانیزم دقیق تحریک نعوظ هنوز به خوبی شناخته نشده است.

شترمرغ ماده یک فالوس کوچک دارد ( به طول 3 سانتی متر ) که از برآمدگی جنسی موجود درکف پروکتودیوم منشأ می گیرد. ممکن است یک شیار بسیار کوچک در سطح پشتی ( بالایی فالوس ) ماده موجود باشد. فالوس ماده در مقایسه با فالوس نر پهن تر بوده و راست می باشد.

فالوس در جوجه ها و طیور جوان :

دامپزشکان با تجربه، مهارت زیادی در تعیین جنسبت شتر مرغ نابالغ از طریق مشاهده و یا ملامسه کلوآک دارند ولی حتی این افراد با تجربه نیز گاهی در تشخیص خود اشتباه می کنند. در یک طیور ماده جوان، فالوس پهن است و تنها اثر تخمینی از شیار فالوس در سطح پشتی آن دیده می شود. فالوس طیور نر در مقطع عرضی به صورت گرد نامنظم بوده و دارای یک شیار مشخص در ناحیه پشتی خود می باشد. ابعاد فالوس در طیور 7 ماهه 53 کیلویی 3× 5/1 × 1/0 سانتی متر بوده است. در این مورد برآمدگی اجسام فالوسی در کف پروکتودیوم مشخص بود.

آناتومی

طیور ماده

طیور ماده دارای یک لوله رحمی و تخمدان واحد در سمت چپ می باشند. تخمدان درسطح پشتی کیسه های هوایی بطنی و سطح شکمی قدامی کلیه چپ واقع است. اندازه و شکل تخمدان تا حد زیادی بستگی به وضعیت فیزیولوژیکی طیور دارد. تخمدان غیر فعال صورتی رنگ بوده و در ناحیه کورتکس حاوی تعداد زیادی فولیکول سفید رنگ در حال رشد و ناحیه مدولا واجد یک بافت همبندی پر عروق می باشد.

فولیکول ها دارای سلول های گرانولوزا و اووسیت بوده و از نظر مقدار زرده با یکدیگر تفاوت دارند.

مواد تشکیل دهنده زرده در کبد ساخته شده و از طریق جریان خون به تخمدان انتقال می یابند و درآن جا به صورت حلقه های متحد المرکز سفید و زرد رسوب می کنند.

ترکیب هر یک از حلقه ها ازنظر بیوشیمیایی با یکدیگر متفاوت است بنابراین امکان استفاده از موادغذایی بسته به نیاز هریک ازمراحل جنینی برای جنین فراهم می شود.

زرده با غشاء ویتلین احاطه می گردد. تخمک از زرده، دیسک ژرمینال وغشاء ویتلین تشکیل شده است .

اویداکت یا لوله رحمی فعال در سمت چپ حفره بطنی قرار دارد. این اندام از نظر آناتومیکی به شش بخش کاملا مشخص تقسیم شده است .

شیپورفالوپ قسمتی که 15 دقیقه پس از اوولاسیون درآن لقاح صورت می گیرد .مگنوم که درآن سفیده غلیظ به دور زرده ترشح می شود .ایسموس که درآن به ترتیب غشاهای داخلی و خارجی پوسته شکل می گیرد.رحم یا غده پوسته که درآن آب به سفیده اضافه می شود. پوسته در اطراف تخم در حال تشکیل ترشح می گردد و پوشش موسینی روی پوسته را می پوشاند. اسفنکتر اوتروواژینال که رحم را از واژن جدا می کند. واژن در وضعیت ساعت 10 به یورودیوم باز می شود. اندازه واژن بسته به وضعیت فیزیولوژیکی طیور متناوباً تغییر می کند .

سلول های جدار اویداکت مواد پروتئینی تشکیل دهنده تخم را در خلال عبور تخم از اویداکت می سازند.

ساختمان اویداکت شتر مرغ از نظر بافت شناسی و حتی از دید میکروسوپ الکترونی کاملا شبیه مرغ خانگی است و به نظر نمی رسد که تفاوت خاصی به جهت بزرگ بودن تخم این طیور در آن وجود داشته باشد. اویداکت شتر مرغ نابالغ را به سختی می توان پیدا کرد در صورتی که در طیوری که تخم گذاری کرده است اویداکت حجم قابل ملاحظه ای داشته و ممکن است بیشتر فضای حفره بطنی را اشغال نماید.

اینفاندیبولوم یا شیپور فالوپ شفاف و قیفی شکل بوده و نزدیک تخمدان قرار دارد. این قسمت تخم رها شده را دریافت می نماید و محل لقاح محسوب می شود .

هیچ گونه مدرکی دال بر وجود قسمتی برای ذخیره سازی اسپرم در این عضو وجود ندارد  با این وجود مشخص شده که اسپرم می تواند برای مدتی در اویداکت زنده بماند.

طولانی ترین قسمت اویداکت، مگنوم است که توسط یک لایه مخاطی پرغده پوشیده شده است. با چشم غیر مسلح یک سری چین های طولی که در حالت طبیعی به رنگ برنزه تا سفید هستند دیده می شوند. قسمت ایسموس طول چندانی نداشته و چین خوردگی های آن بیشتر از مگنوم است و رابطه بین مگنوم و رحم می باشد.

رحم متسع ترین قسمت اویداکت بوده و یک لایه مخاطی عروقی دارد که بسته به وضعیت تولید مثلی طیور بین صورتی تا قرمز متغیر است. قسمت انتهایی اویداکت واژن است که مسئول راندن تخم به کلواک می باشد. عضلات واژن به کلسیم واکسی توسین واکنش نشان می دهند. اویداکت توسط لیگامنت های عروقی قدامی و خلفی از دیواره بطنی آویزان می باشد.

طیور نر:

بیضه ها به صورت جفت و درناحیه پشتی کیسه های هوایی بطنی و پایین قطب رأسی کلیه ها و درعمق حفره بطنی قرار دارند.

بیضه ها ازلوله های سیمنی فر لوله های جمع کننده و مجرای وابران تشکیل شده اند.

آلت تناسلي شتر مرغ نر:

اپی دیدم در سطح پشتی میانی بیضه ها واقع شده است . مجرای وابران به صورت یک مجرای کاملا مستقیم از اپی دیدم جدا شده و در موازات میزنای درنزدیکی خط میانی قرار می گیرد. مجرای وابران دارای یک قسمت کیسه مانند در ناحیه پروکسیمال مجاری انزالی است و نهایتا به صورت یک برآمدگی در سطح پشتی یورودیوم نمایان می شود.

قطر اندام تناسلی نر در شتر مرغ بالغ در قاعده آن تقریبا 30-20 سانتی متر و طول آن 40-34 سانتی متر است. در سطح پشتی اندام تناسلی یک شیار وجود دارد و در دوطرف آن بافت نعوظی قرار دارد. وقتی آلت تناسلی توسط لنف به حالت نعوظ در می آید مایع منی از طریق شیار فوقانی از یورودیوم طیور نر به کلواک طیور مانده انتقال می یابد . اندازه اندام تناسلی نر در طول فصل تولید مثلی دو برابر می شود .

آلت تناسلی جوجه شتر مرغ نر مخروطی شکل است و قسمت میانی آن از بافت فیبروالاستیک است . کلیتوریس  درجنس ماده از پهلو باریک شده و نرم است و فاقد شیار منی می باشد.