در صنعت مرغداری مدرن شمار بالایی از جوجه یا مرغ در سالن هایی با ابعاد بزرگ نگهداری و پرورش می یابند. یکی از نیازهای اساسی پرورش، تامین آسایش پرنده به لحاظ دما و رطوبت نسبی است. همانطور که می دانیم، رشد، تولید و سلامتی در دما و رطوبت نامناسب کاهش می یابد.

 شرایط اقلیمی ایران به گونه ایست که در اغلب مناطق در بسیاری از روزهای سال دمای بالای ۳۰ درجه ثبت می شود. در فصل تابستان تعداد زیادی از مناطق ایران شاهد دمای بالای ۴۰ درجه هستند. رطوبت نسبی بالا مخصوصا در مناطق شمالی و جنوبی به گرمای غیر قابل تحمل افزوده می شود. بنابراین و با توجه به اینکه اصلاح نژاد سرعت رشد و تولید طیور صنعتی را افزایش داده، کنترل شرایط محیطی یکی از عوامل بسیار مهم در پرورش طیور به حساب می آید.

استرس گرمایی
بدن طیور همانند سایر حیوانات خونگرم برای فرآیندهای زیستی خود مانند تنفس، گردش خون وتنظیم دما مقادیر زیادی انرژی مصرف می کند. این انرژی نهایتا به شکل حرارت از بدن پرنده آزاد می شود. به عنوان مثال یک گله ۱۰۰۰۰ تایی با وزن ۲٫۲۷ کیلوگرم ۷۳ کیلو وات ساعت گرما تولید می کند.
عدم تعادل بین گرمای تولید شده و گرمای آزاد شده (دفع شده) از بدن پرنده ، شرایط بحرانی را بوجود می آورد. در این شرایط حفظ دما که برای حیوانات خونگرم حیاتی است غیر ممکن می گردد. به عبارت دیگر چنانچه گرمای دفعی کمتر از گرمای تولید شده در بدن باشد، در این شرایط پرنده با مازاد حرارت در بدن مواجه شده و تغییراتی در بدن ایجاد می گردد که ما آن را با عنوان تنش یا استرس گرمایی می شناسیم.

ساز و کار استرس گرمایی
دمای سطح بدن طیور ۲۷ درجه سانتیگراد است، در دمای کمتر از ۲۷ درجه گرما از راه همرفت و تابش، از بدن پرنده خارج می گردد. در دمای ۲۷ درجه گرمای خارج شده از بدن و گرمای وارد شده به بدن با هم برابر بوده بنابراین محیط تاثیری در خنک کردن دمای بدن نخواهد داشت. زمانیکه دمای محیط بالاتر از دمای ۲۷ درجه باشد، گرمای بیشتری از طریق تابش و همرفت وارد بدن پرنده می شود و در این مرحله بدن پرنده با مازاد گرما مواجه می گردد. به همین علت در دمای ۲۷ درجه و بالاتر از آن پرنده برای کاهش دمای بدن شروع به له له زدن می کند. در واقع پرنده با تبخیر آب در شش¬ها و کیسه¬های هوایی تلاش می کند بدن را خنک نماید. اهمیت این عمل در این است که بدن پرنده فاقد غدد عرق می باشد و تبخیر آب در شش ها و کیسه های هوایی آخرین راه حل دفاعی مؤثر در بدن پرنده می باشد. بنابراین در آب و هوای گرم رطوبت نسبی هوا نیز اهمیت پیدا می کند، زیرا در هوای گرم و مرطوب از تبخیر ششی شدیدا کاسته شده و پرنده زودتر با بحران" مازاد گرما " مواجه می شود.
منابع گرما در سالن مرغداری
در روزهای گرم تابستان، گرما از طریق سقف و دیوارها وارد سالن می شود. به علاوه بستر در صورت مرطوب بودن می تواند سرچشمه حرارت ناشی از تخمیر کود باشد. با این وجود مهمترین منشا حرارت، گرمای تولید شده از بدن پرنده های داخل سالن می باشد.
 
پاسخ پرنده در مقابله با گرما
۱- تلاش برای دور شدن از سایر پرنده ها
۲- حرکت به نقاط خنک تر سالن و قرار دادن بدن در مقابل جریان هوا
۳- بالا گرفتن بال ها و دور کردن آن از بدن و در معرض هوا قرار دادن نقاط کم پر بدن
۴- در ابتدا، له له زدن به آرامی
۵- کاهش تحرک و فعالیت
۶- کاهش مصرف خوراک
۷- افزایش مصرف آب
۸- گشاد شدن رگ های سطحی که موجب تیرگی پوست می شود و کاهش جریان خون در اندام های درونی
۹- له له زدن شدید

انواع له له زدن
- له له زدن آرام
له له زدن آرام، فعالیت طبیعی است که به مدت طولانی برای حفظ دمای بدن می تواند ادامه داشته باشد. همچنان که آب در مجراه های تنفسی، شش ها و کیسه های هوایی تبخیر می گردد گرما را با خود خارج می کند. پرنده برای له له زدن به فعالیت ماهیچه ها نیاز دارد که این فعالیت نیازمند صرف انرژی است و با تولید گرما همراه است. (تا زمانیکه گرمای خارج شده از طریق له له زدن بیشتر از گرمای تولید شده ناشی از فعالیت ماهیچه ای باشد له له زدن عمل مفیدی خواهد بود).
- له له زدن شدید
در له له زدن شدید سرعت تنفس می تواند به ده برابر حالت عادی برسد در نتیجه پرنده خسته شده و توانایی خود را برای مقابله با گرمای شدید از دست می دهد. رطوبت نسبی بالا به عنوان عامل تشدید کننده دما موجب کاهش کارایی تبخیر آب در شش و کاهش اثر مفید له له زدن می شود. با افزایش دفعات تنفس دفع دی اکسید کربن از شش ها افزایش یافته و در نتیجه آلکالوز تنفسی در اثر افزایش PH خون ایجاد می گردد. در این شرایط فسفات و پتاسیم خون کاهش، سدیم و کلر خون افزایش و در نتیجه رشد و تولید شدیدا تحت تاثیر قرار گرفته و کاهش می یابند.

اثرات فیزیولوژیکی استرس گرمایی
بدن پرنده با تغییرات رفتاری و فیزیولوژیکی تلاش می کند دفع گرما را افزایش دهد. این تغییرات شامل افزایش دفعات و شدت تنفس، افزایش کورتیکو استروئید ها، تغییر در هورمون های تولید مثلی و هورمون های غده تیروئید می باشد. نتیجه نهایی این تغییرات افزایش سطح قند خون، کاهش سوخت و ساز چربی ها، کاهش اشتها، کاهش پروتئين سازی بدن، کاهش رشد،کاهش ایمنی و کاهش تولید است. بررسی ها نشان داده اند که استرس گرمایی موجب کاهش مصرف خوراک به میزان ۱۶٫۴ درصد، کاهش وزن به میزان ۳۲٫۶ درصد و افزایش ضریب تبدیل غذایی به میزان ۲۵٫۶ درصد می گردد. به عبارت دیگر حدود ۳۰ درصد هزینه بیشتر و حدود ۱۶ درصد درآمد کمتر نتیجه استرس گرمایی حاد است.

پیش بینی شرایط استرس گرمایی
امروزه علاوه بر امکانات هواشناسی پیشرفته، ارتباطات و اینترنت نیز به راحتی در اختیار اکثر افراد می باشد. به نحوی که پیش بینی های ۵ روزه دما با دقت قابل قبول، برای تمام نقاط، قابل دستیابی است و با استفاده از آن می توان وقوع گرما و استرس گرمایی را پیش بینی و چاره اندیشی نمود.

سازش پذیری طیور با استرس گرمایی
به طور کلی طیور بالغ، طی ۵ تا ۷ روز با دمای بالا در دامنه قابل تحمل سازش می یابند. در حالی که جوجه ها و طیور جوان دیرتر با شرایط استرس گرمایی سازش می یابند. لازم به ذکر است سازش پذیری در ابتدای فصل گرما سخت تر خواهد بود.

راهکار های مقابله با استرس گرمای
۱- مدیریت پرورش:
تراکم: تراکم به دلایل متعدد یکی از عوامل بسیار موثر استرس گرمایی ایجاد شده در گله است. تراکم بالا گرمای متابولیک تولید شده بین پرنده ها را به دام انداخته و خروج گرما از بدن طیور را تا ۴۰ درصد کاهش می¬دهد. همچنین در تراکم بالا دسترسی پرنده به فضای خالی و آبخوری که هر دو در دفع گرما موثرند کاسته می شود. بنابراین کاهش تراکم در فصول گرم به مدیریت بهتر استرس گرمایی کمک می کند. حداکثر وزن زنده توصیه شده در هر متر مربع در شرایط استرس گرمایی 28 کیلوگرم است.

تهویه: یکی از راه های اصلی دفع گرمای تولید شده در ساختمان مرغداری، استفاده از هوای بیرون سالن است. ورود هوای بیرون به ویژه در طول روز که تابش خورشید دمای داخلی را افزایش می دهد برای دفع حرارت مفید است. به علاوه تا زمانی که دمای هوا کمتر از ۳۲ درجه سانتیگراد باشد جریان هوا بر سطح گله اثر خنک کنندگی دارد.
حداقل سرعت هوا ۱ متر بر ثانیه در نظر گرفته می شود. جریان هوا در سالن های با تهویه عرضی بین ۱ تا ۱٫۵ متر بر ثانیه و در سالن های با تهویه تونلی بین ۱٫۵ تا ۳ متر بر ثانیه به خنک شدن بهتر گله کمک می کند. همچنین استفاده از پد های تبخیری سلولزی یا پوشالی و نیز مه پاش از مؤثرترین راه های خنک کردن به ویژه در مناطق گرم و خشک است. باید در نظر داشت کارایی خنک کننده تبخیری با افزایش رطوبت نسبی کاهش می یابد. به طور متوسط به ازای هر ۱ درجه کاهش دما رطوبت نسبی ۴٫۵ درصد افزایش می یابد. به عبارت دیگر برای کاهش ۶ درجه دما رطوبت نسبی ۲۷ درصد افزایش می یابد، که در مناطق با رطوبت نسبی بالا مشکل ساز خواهد بود زیرا کارایی عمل له له زدن را کاهش می دهد.

عایق بندی: ضریب هدایت گرما برای ساختمان مرغداری باید کمتر از w/m2/C0 4/0 باشد.
آب: تامین آب خنک و کافی به کاهش استرس گرمایی کمک شایان توجهی می کند.
۲- برنامه خوراک:
قطع خوراک در گرمترین ساعات روز به کاهش گرمای متابولیک داخلی کمک می کند. به علاوه با توزیع مجدد خوراک جوجه ها تمایل بیشتری برای تغذیه دارند.

3- تغییر جیره:
مکانیزم عمل هضم وجذب مواد مغذی و حرارت تولیدی ناشی از آن در بدن طیور متفاوت است. به عبارت دیگر هضم پروتئین ها موجب تولید حرارت زیادی در دستگاه گوارش و کبد می شود و گرمای متابولیکی درونی را بالا می برد. چربی ها در هنگام هضم و جذب کمترین مقدار حرارت را در دستگاه گوارش و کبد موجب می شوند و مواد قندی و نشاسته ای از این نظر در بین این دو گروه قرار می گیرند. لذا با توجه به شدت استرس گرمایی، تنظیم نسبت انرژی به پروتئین و سطح اسید های آمینه به کاهش اثرات استرس گرمایی کمک قابل توجهی می کند.
همچنین افزودن ویتامین C که در شرایط عادی برای طیور ضروری محسوب نمی شود، در استرس گرمایی کمک قابل توجهی به بهبود شرایط تولید و رشد می کند. این ویتامین با کاهش ترشح هورمون های کورتیکو استروئیدی، مقاومت، رشد و تولید را بهبود می دهد.
و نیز افزودن بتائین به خوراک کمک می کند تعادل آب و الکترولیت سلول ها به نحو بهتری در بدن پرنده صورت گیرد و انرژی کمتری صرف حفظ فشار اسمزی گردد.
به طور کلی در استرس گرمایی از یک طرف با کاهش مصرف خوراک دریافت مواد ریز مغذی مانند ویتامین ها و مواد معدنی کاهش می یابد و از طرف دیگر با افزایش مصرف آب، دفع مواد معدنی افزوده می شود. توجه به این نکته ضروری است که کمبود های حاشیه ای بسیاری از مواد مغذی مانند ویتامین B1 ، مس ، آهن ، فولیک اسید و فسفر موجب کاهش اشتها و مصرف خوراک شده و در گذشت زمان مشکل را پیچیده تر می کند به نحوی که ممکن است علائم کمبود به وضوح در گله نمایان شود. در این شرایط افزایش سطح ویتامین ها و مواد معدنی کمک مؤثری به بهبود شرایط می کند.
استفاده از بی کربنات سدیم ( جوش شیرین ) هم در گله های گوشتی و هم در گله های تخمگذار با جبران آلکالوز تنفسی به بهبود عملکرد، تولید و کیفیت پوسته (در مرغان تحمگذار ) کمک بسیار زیادی می کند.
از دیگر عوامل تغذیه ای افزایش سهم چربی در جیره و کاهش نشاسته و فیبر در خوراک است که با کاهش تولید حرارت در دستگاه گوارش به بهبود مصرف خوراک و کاهش استرس گرمایی کمک می کند . توجه به این نکته ضروری است که اینکار بایستی با تنظیم دقیق جیره و محاسبه نسبت های استاندارد صورت گیرد.
 
زنگ هشدار و تجهیزات برق اضطراری:
یکی از نکات مهم و اغلب فراموش شده زنگ هشدار مجزا برای سیستم تهویه است که در صورت هرگونه اختلال در تهویه در تابستان به ویژه در وزن های بالا، نتایج فاجعه بار به همراه دارد. همچنین سیستم برق اضطراری آماده بکار برای مواجهه با قطع برق سراسری بسیار ضروری و مهم است.

سعید مصلحی